Η αυτο-οργάνωση σώζει ΚΟΣΜΟΣ τις φαβέλες από την πανδημία

ΚΟΣΜΟΣ Οι λαϊκές επιτροπές ξεκίνησαν παράλληλα σε πολλές φαβέλες της από κατοίκους και οργανώσεις τους, και σχεδόν αμέσως επεκτάθηκαν σε όλες τις φαβέλες της Βραζιλίας. «Τα πρώτα θύματα αυτής της πανδημίας θα είμαστε οι φτωχοί. Δεν έχουμε τίποτα παρά μόνο εμάς τους ίδιους. Σκεφτήκαμε λοιπόν ότι αν δεν κάνουμε κάτι θα δούμε τους γείτονές μας να πεθαίνουν, εμάς τους ίδιους να πεθαίνουμε. Είμαστε αυτοαπασχολούμενοι, πλανόδιοι πωλητές, ανακυκλωτές αλουμίνιου και χαρτιού, ρακοσυλλέκτες… μερικοί από μας έχουν 8 και 10 παιδιά. Δεν πρέπει να βγούμε να δουλέψουμε –το καταλαβαίνουμε– και θα έρθει μια στιγμή που δεν θα έχουμε να φάμε» λέει ο Κλαούντιο, σύντροφος και κάτοικος της φαβέλας Monte Azul στο Σάο Πάολο..

«Σκεφτήκαμε λοιπόν να αρχίσουμε να στηρίζουμε τους πιο αδύναμους από εμάς: ηλικιωμένους, άρρωστους, οικογένειες με πολλά παιδιά. Αλλά μετά αυτό ήθελε συντονισμό και οργάνωση, στην πανδημία οι ανάγκες είναι αυξημένες, δεν είναι όπως η κάθε μέρα. Έτσι λοιπόν φτιάξαμε τη λαϊκή επιτροπή της κοινότητας».
 

Δυστυχώς εμείς δεν έχουμε πολλούς ηλικιωμένους: τους τελείωσαν η φτώχεια, οι αρρώστιες, η βία, το κράτος, οι ελίτ, πριν προλάβουν να γίνουν «ηλικιωμένοι». Ο μέσος όρος ζωής εδώ, στη φαβέλα, είναι τα 48 χρόνια»  

Η επιτροπή παράγει και μοιράζει πληροφοριακό υλικό σχετικά με την πανδημία, γυρνάει τη γειτονιά με αυτοκίνητα με ντουντούκες και οργανώνει αποστολή μηνυμάτων μέσω whatsapp για να ενημερώνει για τα μέτρα πρόληψης, συγκεντρώνει τρόφιμα, συντονίζει το μοίρασμά τους. Φυσικά και δεν είναι μία ενστικτώδης αντίδραση μπροστά στον κίνδυνο. Η αποτελεσματικότητα των λαϊκών επιτροπών βασίζεται σε μια ισχυρή αίσθηση κοινότητας και στην εμπειρία χρόνων αλληλοβοήθειας και οργάνωσης απέναντι σε πολλούς κινδύνους.

«Οργανωθήκαμε για να ενισχύσουμε το λαό, δηλαδή εμάς τους ίδιους. Το κράτος μπορεί και να εύχεται να έρθει εδώ ο κορονοϊός και να μας τελειώσει, θέλει να τελειώνει με μας, του περισσεύουμε» λέει ο Κλαούντιο. «Και ξέρεις; Αν δεν δούμε εδώ δεκάδες χιλιάδες θανάτους που ακούμε ότι μετράνε από την πανδημία διάφορα κράτη που έχουν πολλά πιο πολλά από εμάς εδώ στις φαβέλες, είναι γιατί εμείς οργανωνόμαστε πόρτα την πόρτα, αλλά και γιατί δυστυχώς εμείς δεν έχουμε πολλούς ηλικιωμένους: τους τελείωσαν η φτώχεια, οι αρρώστιες, η βία, το κράτος, οι ελίτ, πριν προλάβουν να γίνουν «ηλικιωμένοι». Ο μέσος όρος ζωής εδώ, στη φαβέλα, είναι τα 48 χρόνια» λέει η Alexandra, κάτοικος της περίφημης (από την ομώνυμη ταινία) Πόλης του Θεού.

Στην Πόλη του Θεού, όπως και στην Ροζίνια, τις δύο πιο γνωστές φαβέλες του Ρίο (τα τελευταία χρόνια πόλος έλξης «εναλλακτικού τουρισμού» αλλά και τουριστών τύπου «σαφάρι») συγκεντρώνεται, λόγω της αναγνωρισιμότητάς τους, μεγάλη ανθρωπιστική βοήθεια για την αντιμετώπιση της πανδημίας. «Το γεγονός ότι γίναμε ορατοί και αναγνωρίσιμοι λόγω της ταινίας, δεν σημαίνει ότι άλλαξαν και οι συνθήκες της ζωής μας. Άλλωστε η ταινία μας έκανε μεν ορατούς, αλλά επικεντρώθηκε σε μία μόνο πλευρά της ζωής της κοινότητας, εκείνην των ναρκοσυμμοριών. Είναι μέρος της κοινότητας αλλά δεν υπάρχει μόνο αυτή η πλευρά στη ζωή μας. Επιβιώνουμε γιατί αναπτύσσουμε συλλογικές συμπεριφορές και απέναντι σε αυτήν την πλευρά. Όχι απαραίτητα συμπεριφορές σύγκρουσης. Αλλά μιας ιδιότυπης διαπραγμάτευσης που τώρα μας οδηγεί όλους στον ίδιο σκοπό: αντιμετώπιση της πανδημίας με όλα τα δυνατά μέσα. Και σε αυτό συνεισφέρουν όλοι όσοι συνυπάρχουμε στην κοινότητα» απαντάει αιχμηρά η Μ. (που δεν θέλει να αναφερθεί το όνομά της) στην ερώτηση για τη στάση των νάρκος στην Πόλη του Θεού αυτές τις μέρες.

Στην Πόλη του Θεού, στη Ροζίνια, στο Complexo d’ Alemao, στο Mare, στην Providencia, στην Paraisopolis… σε ΟΛΕΣ τις φαβέλες, απ’ άκρη σ’ άκρη στη Βραζιλία, κάτοικοι, ακτιβιστικές οργανώσεις, ανθρωπιστικές οργανώσεις, σωματεία, συγκροτήματα rap, fank, hip-hop, pagodi, καλλιτεχνικά γκρουπ, σχολές σάμπας, κινήματα γυναικών, ομάδες πληροφόρησης, έχουν ενωθεί στον αγώνα ενάντια στον κορονοϊό.

Στο Complexo d’ Alemao, ένα συγκρότημα φαβελών στο Ρίο με 69.000 κατοίκους, σχημάτισαν ένα αυτοοργανωμένο συντονιστικό διαχείρισης της κρίσης (gabinete de crise, συμβούλιο κρίσης). Η πρωτοβουλία ξεκίνησε από τη συλλογικότητα Ocupa Alemao, την ομάδα πληροφόρησης Papo Reto και την ενημερωτική εφημερίδα-ιστοσελίδα των κοινοτήτων Voz das Comunidades (Η Φωνή των Κοινοτήτων). Αρχικός στόχος η ενημέρωση των κατοίκων και η συγκέντρωση χρημάτων για την αγορά νερού. «Είμαι 74 χρονών και δεν μπορώ πια να κουβαλάω πάνω νερό, κι έπειτα εδώ κι ένα μήνα το νερό κάτω στην πλατεία κόβεται για ώρες, πώς να πλύνουν τα παιδιά τα χέρια τους;» λέει η δόνια Jurema. Η έλλειψη νερού είναι ένα από τα μεγάλα προβλήματα στις φαβέλες. Το gabinete de crise στο Alemao κατάφερε να εξασφαλίσει πόρους για αγορά νερού σε μπιτόνια που καλύπτουν τις ανάγκες για νερό των πιο ευάλωτων οικογενειών για 4 εβδομάδες (στοιχεία 22/3). Το παράδειγμα του Alemao ακολούθησαν γρήγορα και άλλες φαβέλες.

Στο Morro Chapazao, στα βόρεια του Ρίο, το Movimiento de Comunidades Populares (MCP) της κοινότητας Chico Mentes (30.000 κάτοικοι) που 20 χρόνια τώρα χτίζει δομές αυτονομίας έξω από την αγορά και το κράτος (αυτόνομο σχολείο, κοινοτική αυτοδιαχειριζόμενη τράπεζα, κοινοτική αυτοδιαχειριζόμενη αποθήκη τροφίμων και συνεταιρισμούς εργαζομένων) πέρα από την οργάνωση των αναγκών των κατοίκων, συνέβαλλε μέσω της Φωνής των Κοινοτήτων στη δημιουργία ενός πανεθνικού Δικτύου Ενημέρωσης.

Η ανταπόκριση τόσο όσον αφορά τη συμμετοχή κατοίκων στα gabinete de crise, τις λαϊκές επιτροπές και τα συντονιστικά, όσο και στη στήριξη για τη συγκέντρωση πόρων μέσω της καμπάνιας #COVID19NasFavelas ξεπερνάει κάθε προσδοκία. «Συγκεντρώνονται τόνοι από τρόφιμα και διανέμονται, με αυστηρή προτεραιότητα, στις οικογένειες που είναι πιο ευάλωτες. Εδώ γνωριζόμαστε όλοι, ξέρουμε ποιος έχει ανάγκη, δε χρειάζεται να περάσουμε από τις συμπληγάδες της γραφειοκρατίας για να πάρουμε ένα πιάτο φαϊ….

Είναι αδύνατον όμως να καλυφθούν από την αλληλεγγύη οι ανάγκες σε νερό και τρόφιμα για όλους. Διεκδικούμε από το κράτος τη σύνδεση στο σύστημα ύδρευσης για όλες τις κοινότητες στις φαβέλες και ένα ελάχιστο εγγυημένο εισόδημα για κάθε οικογένεια όσο διαρκεί η κρίση της πανδημίας. Ωστόσο δεν μπορούμε να μείνουμε με τα χέρια σταυρωμένα περιμένοντας το κράτος. Προτεραιότητα του κράτους είναι η καταστολή. Ακόμα και τώρα που μιλάμε (27/4) είναι σε εξέλιξη αστυνομικο-στρατιωτική επιχείρηση στο Complexo d’ Alemao που ανάγκασε τους εκεί συντρόφους του gabinete de crise να διακόψουν τη διανομή τροφίμων» λέει σε τηλεφωνική συνομιλία η Μαρισόλ από το συντονιστικό της φαβέλας Villa Kennedy.

«Διεκδικούμε αλλά δεν μπορούμε να περιμένουμε, αν περιμένουμε θα πεθάνουμε» λέει ο Gilson Rodrigues, πρόεδρος της Ένωσης κατοίκων της Paraisopolis. «Εδώ δεν έρχονται ασθενοφόρα να παραλάβουν αρρώστους, δεν κάνουν τεστ, δεν κάνουν καταγραφή κρουσμάτων, είμαστε ανύπαρκτοι για το δημόσιο σύστημα υγείας. Οργανωθήκαμε λοιπόν και μείς και κάνουμε ότι είναι δυνατόν μόνοι μας».

Τεστ δεν μπορούν να κάνουν αλλά με πρωτοβουλία του Σωματείου Γυναικών Μικροπωλητριών της φαβέλας κατάφεραν με μια πανεθνική ιντερνετική καμπάνια να συγκεντρώσουν 263.000 ρεάλες (52.000 δολάρια) και έτσι μπόρεσαν να συμβληθούν με 3 ασθενοφόρα (το ένα με εξοπλισμό εντατικής) και με μια ομάδα εφτά γιατρών. Αυτοί οι συμβεβλημένοι γιατροί εκπαίδευσαν 240 κατοίκους εθελοντές για να προσφέρουν τις πρώτες βοήθειες σε ασθενείς με συμπτώματα. «Τι άλλο μπορούσαμε να κάνουμε; Εδώ δεν υπάρχουν γιατροί ή νοσοκομεία και τα ασθενοφόρα δεν έρχονται. Σε μια στιγμή κρίσιμη οι άνθρωποι θα πέθαιναν περιμένοντας ένα ασθενοφόρο που δεν θα έφτανε ποτέ» λέει ο πρόεδρος της Ένωσης Κατοίκων.

Ήταν μια παλιά συνήθεια-θεσμός, τα χρόνια που οι πρώτες κοινότητες καταλήψεων γης έβαζαν τα θεμέλια των πρώτων σπιτιών: ένα συντονιστής για κάθε τόσα σπίτια που είχε την ευθύνη τσιλιαδόρου για τυχόν εμφάνιση δυνάμεων καταστολής αλλά και που φρόντιζε να μεταφέρει στη συνέλευση των καταληψιών όλες τις ανάγκες που εμφανίζονταν στο δρόμο που  ήταν υπ’ ευθύνη του. Ο «θεσμός»  με τα χρόνια εγκαταλείφθηκε. Μπροστά όμως στην κρίσιμη για τις φαβέλες απειλή της πανδημίας, επαναεπινοήθηκε: ξεκίνησε από την Paraisopolis και όπως όλες οι πρωτοβουλίες της μιας φαβέλας γρήγορα επεκτάθηκε και σε άλλες. Στις περισσότερες λοιπόν φαβέλες του Ρίο και του Σάο Παόλο σήμερα υπάρχει σε κάθε δρόμο, ανά 50 σπίτια, ο presidente de la calle (morador monitor: κάτοικος μόνιτορ, λέγεται σε άλλες φαβέλες): ένας εθελοντής κάτοικος επιφορτισμένος με το καθήκον να καταγράφει τις ανάγκες αυτών των 50 σπιτιών του δρόμου, να καταγράφει τα άτομα υψηλού κινδύνου, να καταγράφει τυχόν συμπτώματα σε κατοίκους και πάνω από όλα να σημαίνει συναγερμό σε περίπτωση πιθανού κρούσματος. Από κει και πέρα η αντιμετώπιση διαφέρει ανάλογα με τις δυνατότητες της κάθε φαβέλας.

Στην Paraisopolis ενεργοποιείται άμεσα η συμβεβλημένη ιατρική ομάδα και ακολουθεί τα πρωτόκολλα. Σε άλλες φαβέλες οι ασθενείς απομονώνονται σε κοινοτικούς χώρους που έχουν προετοιμαστεί γι’ αυτό και με τη βοήθεια αλληλέγγυων γιατρών ή ανθρωπιστικών οργανώσεων οι βαριές περιπτώσεις μεταφέρονται σε νοσοκομεία. Κλειδί σε όλη αυτή την αβέβαιη περιπέτεια για να σωθούν ζωές ανθρώπων είναι ο ρόλος του presidente de la calle.

«Η θα επινοήσουμε ή θα πεθάνουμε» έλεγε ο μεγάλος δάσκαλος και φιλόσοφος Simón Rodrigeuz. Η επινοητικότητα των αδυνάτων είναι μια συλλογική σοφία υπεράσπισης της ζωής. Και ναι, στις φαβέλες σώζει ζωές.

Ενημέρωση από τα κάτω. Το μεγάλο στοίχημα στις φαβέλες ήταν η ενημέρωση των κατοίκων τους. Τίποτε από όλα αυτά, που παραπάνω περιγράφονται, δεν θα ήταν αποτελεσματικό εάν δεν έτρεχε από τα μέσα και από τα κάτω μία ενημέρωση για το τι είναι η απειλή του κορονοϊού και για το «τι πρέπει όλοι εμείς οι φαβελάοι να κάνουμε».

«Κανείς στις τηλεοράσεις και τις ειδήσεις δεν μιλάει για τίποτε άλλο εκτός από τον κορονοϊό. Κανείς όμως δε σκέφτεται ότι πολλές οικογένειες στις φαβέλες δεν έχουμε τηλεόραση και ότι ακόμα και σε εκείνες που έχουμε πολλές φορές οι άνθρωποί μας δεν μπορούν να καταλάβουν την ακατάληπτη γλώσσα των ειδικών που με ύφος περισπούδαστο εξηγούν το ένα και το άλλο. Έτσι σκεφτήκαμε να φτιάξουμε μια γλώσσα και μια πρακτική ενημέρωσης που να συνομιλεί με την καθημερινότητα των ανθρώπων στις φαβέλες, που να εξηγεί το επείγον της στιγμής που ζούμε, να το βάζει στην καθημερινότητά μας, να κάνει κατανοητό το επείγον. Και που να μη δημιουργεί πανικό» λέει η Mara, φαβελάα από το Ρεσίφε στο Βορρά της Βραζιλίας, που συμμετέχει στο Συντονιστικό Ενημέρωσης Ενάντια στον Κορονοϊό (Coalición de Comunicadores y Comunicadoras de la Periferia contra el Coronovirus).   Ούτε που ξέρω πώς να μεταφράσω τον τρόπο που αυτοπροσδιορίζονται όλοι αυτοί που έχουν ριχτεί στη μάχη της ενημέρωσης για την πανδημία αυτό τον καιρό στις φαβέλες: comunicadores y comunicadoras populares y comunitarios («λαϊκοί κοινοτικοί ενημερωτές και ενημερώτριες»;… δύσκολο στα ελληνικά…) Μπορώ όμως να περιγράψω τι κάνουν:
 

Μέσα από αυτά τα ραδιόφωνα κινητοποιήθηκαν οι πρώτοι εθελοντές κάτοικοι που ανέλαβαν να στήσουν πανό με οδηγίες πρόληψης σε κομβικά σημεία της κάθε φαβέλας. Μέσα από αυτά τα ραδιόφωνα κάθε μουσικό γκρουπ της γειτονιάς ανέλαβε να φτιάξει στίχους-τραγούδια κατάλληλα για ενημέρωση των κατοίκων  

Το πρώτο που έκαναν ήταν να έρθουν σε επαφή με τους χιλιάδες μουσικούς πειρατικούς ραδιοσταθμούς που υπάρχουν στις κοινότητες (η μουσική είναι αναπόσπαστο μέρος της ζωής των φαβελάων και τα πειρατικά μουσικά ραδιόφωνα είναι ένας κόμβος σημαντικός στη ζωή της κάθε γειτονιάς στην κάθε φαβέλα). Μέσα από αυτά τα ραδιόφωνα κινητοποιήθηκαν οι πρώτοι εθελοντές κάτοικοι που ανέλαβαν να στήσουν πανό με οδηγίες πρόληψης σε κομβικά σημεία της κάθε φαβέλας. Μέσα από αυτά τα ραδιόφωνα κινητοποιήθηκε κάθε μουσικό γκρουπ της γειτονιάς (funk, hip-hop, rap, pagodi… αδιάφορο…) που ανέλαβε να φτιάξει στίχους-τραγούδια κατάλληλα για ενημέρωση των κατοίκων και να διατρέχει όλη τη γειτονιά, σε ημιφορτηγά με ηχεία (πράγμα πολύ συνηθισμένο στη Βραζιλία), τραγουδώντας «τον κορονωϊό που πρέπει να νικήσουμε».

Στο Μαρέ (140.000 κάτοικοι) με πρωτοβουλία τεσσάρων comunicadoras comunitarias (στους οποίους σύντομα προστέθηκαν άλλοι 50) 10 κοινοτικές οργανώσεις σχημάτισαν το Μέτωπο Κινητοποίησης του Μαρέ (Frente de Mobilização da Maré). Έχουν ήδη κρεμάσει 5.000 πανό ενημέρωσης στις 16 κοινότητες της φαβέλας, έχουν καταγράψει τις ανάγκες των 4.000 πιο ευάλωτων οικογενειών (κάπου 25.000-30.000 άνθρωποι), συγκεντρώνουν τρόφιμα, οργανώνουν μαθήματα καλλιέργειας σε αστικούς κήπους, απολυμαίνουν τους δρόμους, και πάνω απ’ όλα τρέχουν την ζωτικής σημασίας καμπάνια «Να μοιραστούμε όλοι το νερό» συγκεντρώνοντας νερό από όσους τυχαίνει να έχουν και διανέμοντάς το καθημερινά στις οικογένειες που τους λείπει. “Μοιράσου το νερό με τους γείτονές σου» ακούγεται από τα μεγάφωνα του ημιφορτηγού που διασχίζει τους δρόμους του Μαρέ.

Τα ήδη καταξιωμένα στη συνείδηση των φαβελάων μέσα ενημέρωσης από τα μέσα, όπως η Φωνή των Κοινοτήτων (Voz das Comunidades) και η Favela em Pauta ενισχύουν και προωθούν κάθε πρωτοβουλία πολλαπλασιάζοντας έτσι τη δυναμική της. Ένα συντονιστικό των comunicadores comunitarios φτιάχτηκε με πρωτοβουλία της Φωνής των Κοινοτήτων και δημιούργησε στο twitter τα hashtag #COVID19NasFavelas y #CoronaNasPeriferias που εξελίχθηκαν σε πανεθνικές καμπάνιες ενημέρωσης και δράσης στις φαβέλες.
 

«Εδώ, στη φαβέλα, η απάντηση δεν μπορεί να είναι ατομική, μπορεί να είναι μόνο συλλογική»  

«Γιατί εδώ» συμπληρώνει ο Timo από το Maré, «στη φαβέλα, η απάντηση δεν μπορεί να είναι ατομική, μπορεί να είναι μόνο συλλογική». Όλα αυτά που μοιράζομαι εδώ μαζί σας, ίσως θα μπορούσαν να είναι πιο περιεκτικά και πιο σύντομα. Να δίνουν την απαραίτητη πληροφορία και τέλος. Όμως -σκέφτομαι- καμιά πληροφορία δεν αξίζει αν δεν μεταφέρει την αγωνία, την πίστη, τον ενθουσιασμό ή την απελπισία που μόνο τα λόγια των ίδιων που την ζουν μπορούν να μεταφέρουν. Και εν τέλει, διαβάζοντάς τα ξανά για να σας τα στείλω, μου φαίνονται αποσπασματικά και λίγα σε σχέση με τα όσα μου μεταφέρθηκαν ή βρήκα ψάχνοντας σε ιστοσελίδες των κινημάτων των φαβελάων.

Το μόνο που μπορώ να πω με σιγουριά, μετά από όλες αυτές τις συνομιλίες και το ψάξιμο είναι ότι κατάλαβα πολύ βαθιά τα λόγια της νέγρας βραζιλιάνας ποιήτριας Conceição Evaristo που κάπου εδώ παραπάνω παραθέτω: «Εκείνοι  συμφώνησαν να μας σκοτώσουν, εμείς συμφωνήσαμε να μην πεθάνουμε».


Απόσπασμα από το Οι φαβέλες στους καιρούς του κορονοϊού - Ε.Μ.

εμφάνιση σχολίων