Homo Sapiens: Ένα Α' ΠΡΟΣΩΠΟ ζώο χωρίς ιδιαίτερη σημασία

Α' ΠΡΟΣΩΠΟ Απόσπασμα από το βιβλίο του Γιουβάλ Νώε Χαράρι, Sapiens, εκδ. Αλεξάνδρεια. Ο Γιουβάλ Νώε Χαράρι (24 Φεβρουαρίου 1976) είναι Ισραηλινός ιστορικός και καθηγητής του τμήματος ιστορίας στο Εβραϊκό Πανεπιστήμιο της Ιερουσαλήμ. Είναι ο συγγραφέας των βιβλίων Sapiens: Μια σύντομη ιστορία του ανθρώπου (2014), και Homo Deus: Μια σύντομη ιστορία του μέλλοντος (2016) τα οποία σημείωσαν διεθνή εκδοτική επιτυχία σε πολλές γλώσσες. Στα γραπτά του εξετάζει το ζήτημα της ελεύθερης θέλησης, της συνείδησης, και της νοημοσύνης. Οι πρώτες δημοσιεύσεις που είχε κάνει αφορούσαν αυτό που περιγράφει ως γνωσιακή επανάσταση η οποία εμφανίστηκε στο ανθρώπινο είδος πριν από περίπου 50.000 έτη, όταν οι Χόμο Σάπιενς αντικατέστησαν τους Νεάντερταλ, ανέπτυξαν ικανότητα λόγου και οργανωμένες κοινωνίες, και εξελίχθηκαν σε θηρευτές στην κορυφή της τροφικής αλυσίδας, στηριζόμενοι παράλληλα στην εξάπλωσή τους αυτήν από την αγροτική παραγωγή της νεολιθικής επανάστασης, και πιο πρόσφατα από την επιστημονική μεθοδολογία και σκεπτικό όπου επέτρεψαν στον άνθρωπο να μπορεί να είναι σε μεγάλο βαθμό κύριος του περιβάλλοντός του. Στα γραπτά του εξετάζει τις συνέπειες ενός μελλοντικού βιοτεχνολογικού κόσμου όπου οι διαθέτοντες αίσθηση οργανισμοί αντικαθιστώνται από τα δικά τους τεχνολογικά δημιουργήματα, και πως ο Χόμο Σάπιενς θα εξαφανιστεί σε περίπου έναν αιώνα.


Πριν από περίπου 13,5 δισεκατομμύρια χρόνια, σε ένα γεγονός που είναι γνωστό ως η Μεγάλη Έκρηξη, γεννήθηκαν η ύλη, η ενέργεια, ο χρόνος και ο χώρος. Η ιστορία αυτών των θεμελιωδών χαρακτηριστικών του σύμπαντος ονομάζεται Φυσική. Περίπου 300.000 χρόνια μετά την εμφάνισή τους, η ύλη και η ενέργεια άρχισαν να συγχωνεύονται, δημιουργώντας σύνθετες δομές, που ονομάζονται άτομα, οι οποίες στη συνέχεια άρχισαν να συνδυάζονται δημιουργώντας μόρια. Η ιστορία των ατόμων, των μορίων και των μεταξύ τους αλληλεπιδράσεων ονομάζεται Χημεία. Πριν από περίπου 3,8 δισεκατομμύρια χρόνια, σε έναν πλανήτη που ονομάζεται Γη, ορισμένα μόρια συνδυάστηκαν με τέτοιο τρόπο, ώστε να σχηματίσουν ιδιαίτερα μεγάλες και περίπλοκες δομές, που ονομάζονται οργανισμοί. Η ιστορία των οργανισμών ονομάζεται Βιολογία. Πριν από περίπου 70.000 χρόνια, οργανισμοί που ανήκαν στο είδος χόμο σάπιενς [Homo sapiens] άρχισαν να δημιουργούν ακόμα πιο σύνθετες δομές, που ονομάζονται πολιτισμοί. Η επακόλουθη εξέλιξη αυτών των ανθρώπινων πολιτισμών ονομάζεται Ιστορία.

Η πορεία της ιστορίας καθορίστηκε από τρεις σημαντικές επαναστάσεις: η Νοητική Επανάσταση έβαλε μπρος την ιστορία πριν από περίπου 70.000 χρόνια. Η Αγροτική Επανάσταση την επιτάχυνε, πριν από περίπου 12.000 χρόνια. Η Επιστημονική Επανάσταση, που ξεκίνησε πριν από μόλις 500 χρόνια, μπορεί πράγματι να βάλει τέλος στην ιστορία και να ξεκινήσει κάτι εντελώς διαφορετικό. Το βιβλίο αυτό αφηγείται πώς οι τρεις αυτές επαναστάσεις έχουν επηρεάσει τους ανθρώπους και τους υπόλοιπους οργανισμούς που ζουν δίπλα τους.

Άνθρωποι υπήρχαν πολύ προτού υπάρξει ιστορία. Ζώα που έμοιαζαν πολύ με τους σύγχρονους ανθρώπους εμφανίστηκαν για πρώτη φορά πριν από περίπου 2,5 εκατομμύρια χρόνια. Αλλά επί αμέτρητες γενιές δεν ξεχώριζαν από τους χιλιάδες άλλους οργανισμούς με τους οποίους μοιράζονταν το περιβάλλον τους. Αν κάναμε μια βόλτα στην ανατολική Αφρική πριν από δύο εκατομμύρια χρόνια, θα μπορούσαμε να συναντήσουμε πολύ οικείους ανθρώπινους χαρακτήρες: ανήσυχες μητέρες να κρατούν τα μωρά τους και παρέες από ξένοιαστα παιδιά να παίζουν με τη λάσπη· οξύθυμους νεαρούς να εξεγείρονται απέναντι στις επιταγές της κοινωνίας και κουρασμένους γέροντες που δεν θέλουν τίποτα άλλο από την ησυχία τους· άντρες να προσπαθούν να εντυπωσιάσουν την ωραία της γειτονιάς με επιδείξεις αρρενωπότητας και σοφές γερόντισσες που τα έχουν δει όλα.
 

Το πιο σημαντικό πράγμα που πρέπει να ξέρουμε για τους προϊστορικούς ανθρώπους είναι ότι ήταν ασήμαντα ζώα που δεν ασκούσαν μεγαλύτερη επίδραση στο περιβάλλον τους απ’ ό,τι οι γορίλες, οι πυγολαμπίδες ή οι μέδουσες  

Οι αρχαίοι αυτοί άνθρωποι αγαπούσαν, έπαιζαν, συνδέονταν με στενή φιλία και ανταγωνίζονταν με στόχο το κύρος και την εξουσία – το ίδιο όμως έκαναν και οι χιμπατζήδες, οι μπαμπουίνοι και οι ελέφαντες. Δεν είχαν κάτι το ξεχωριστό. Κανείς, και πολύ παραπάνω οι ίδιοι οι άνθρωποι, δεν είχε την παραμικρή υπόνοια ότι οι απόγονοί τους θα βάδιζαν μια μέρα στο φεγγάρι, θα διασπούσαν το άτομο, θα κατανοούσαν τον γενετικό κώδικα και θα έγραφαν βιβλία ιστορίας. Το πιο σημαντικό πράγμα που πρέπει να ξέρουμε για τους προϊστορικούς ανθρώπους είναι ότι ήταν ασήμαντα ζώα που δεν ασκούσαν μεγαλύτερη επίδραση στο περιβάλλον τους απ’ ό,τι οι γορίλες, οι πυγολαμπίδες ή οι μέδουσες.

Οι βιολόγοι ταξινομούν τους οργανισμούς σε είδη. Λέμε ότι δύο ζώα ανήκουν στο ίδιο είδος αν έχουν την τάση να ζευγαρώνουν μεταξύ τους και γεννούν γόνιμους απογόνους. Τα άλογα και τα γαϊδούρια έχουν έναν πρόσφατο κοινό πρόγονο και μοιράζονται πολλά σωματικά χαρακτηριστικά. Αλλά δείχνουν μικρό σεξουαλικό ενδιαφέρον τα μεν για τα δε. Ζευγαρώνουν αν παρακινηθούν κατάλληλα – αλλά οι απόγονοί τους, που λέγονται μουλάρια, είναι στείροι. Επομένως, οι μεταλλάξεις στο DNA των γαϊδουριών δεν μπορούν να περάσουν στα άλογα, και το αντίστροφο. Κατά συνέπεια, τα δύο ζώα θεωρείται ότι ανήκουν σε διαφορετικό είδος και ακολουθούν ξεχωριστούς εξελικτικούς δρόμους. Αντίθετα, ένα μπουλντόγκ κι ένα κόκερ σπάνιελ μπορεί να διαφέρουν πολύ στην όψη, αλλά είναι μέλη του ίδιου είδους και έχουν ίδιο DNA. Ζευγαρώνουν ευχαρίστως και τα κουτάβια τους μεγαλώνοντας θα ζευγαρώσουν με άλλα σκυλιά, γεννώντας ακόμα περισσότερα κουτάβια.

Τα είδη που έχουν εξελιχθεί από έναν κοινό πρόγονο ομαδοποιούνται με τον όρο «γένος». Τα λιοντάρια, οι τίγρεις, οι λεοπαρδάλεις και οι ιαγουάροι αποτελούν διαφορετικά είδη του γένους Panthera. Οι βιολόγοι χαρακτηρίζουν τους οργανισμούς με ένα διπλό λατινικό όνομα, πρώτα το γένος και στη συνέχεια το είδος. Για παράδειγμα, τα λιοντάρια ονομάζονται Panthera leo, το είδος leo του γένους Panthera. Όποιος διαβάζει αυτό το βιβλίο είναι, κατά πάσα πιθανότητα, χόμο σάπιενς – το είδος sapiens του γένους Homo (άνθρωπος).Τα γένη, με τη σειρά τους, ομαδοποιούνται κατά οικογένειες, όπως οι αιλουρίδες (λιοντάρια, γατόπαρδοι, γάτες), οι κυνίδες (λύκοι, αλεπούδες, τσακάλια) και οι ελεφαντίδες (ελέφαντες, μαμούθ, μαστόδοντα). Όλα τα μέλη μιας οικογένειας έλκουν την καταγωγή τους από έναν προπάτορα ή μία προμήτορα. Για παράδειγμα, όλα τα αιλουροειδή, από το μικρότερο γατάκι μέχρι το τρομερό λιοντάρι, έχουν έναν κοινό πρόγονο που έζησε πριν από περίπου 25 εκατομμύρια χρόνια.
 

Πριν από μόλις 6 εκατομμύρια χρόνια, μία συγκεκριμένη πιθηκίνα έκανε δύο κόρες. Η μία έγινε η πρόγονος του χιμπατζή, η άλλη ήταν η γιαγιά μας  

Ο χόμο σάπιενς ανήκει κι αυτός σε μια οικογένεια. Αυτό το κοινότοπο γεγονός έχει υπάρξει ένα από τα μεγαλύτερα μυστικά της ιστορίας. Για πολύ μεγάλο διάστημα, ο χόμο σάπιενς προτιμούσε να βλέπει τον εαυτό του σαν κάτι ξεχωριστό από τα ζώα, ένα ορφανό χωρίς οικογένεια, χωρίς αδέρφια ή ξαδέρφια και, κυρίως, χωρίς γονείς. Όμως τα πράγματα δεν είναι έτσι. Είτε μας αρέσει είτε όχι, είμαστε όλοι μέλη της εκτεταμένης και ιδιαίτερα θορυβώδους οικογένειας των μεγάλων πιθήκων. Κάποιοι από τους στενότερους εν ζωή συγγενείς μας είναι οι χιμπατζήδες, οι γορίλες και οι ουρακοτάγκοι. Οι κοντινότεροι είναι οι χιμπατζήδες. Πριν από μόλις 6 εκατομμύρια χρόνια, μία συγκεκριμένη πιθηκίνα έκανε δύο κόρες. Η μία έγινε η πρόγονος του χιμπατζή, η άλλη ήταν η γιαγιά μας.

Σκελετοί στην ντουλάπα: Ο χόμο σάπιενς έκρυβε κι ένα ακόμα πιο ενοχλητικό μυστικό. Δεν έχουμε απλώς κάμποσα απολίτιστα ξαδέρφια· κάποτε είχαμε και αρκετούς αδερφούς και αδερφές. Έχουμε μάθει να θεωρούμε πως οι μοναδικοί άνθρωποι είμαστε εμείς, επειδή τα τελευταία δέκα χιλιάδες χρόνια το είδος μας είναι πράγματι το μοναδικό ανθρώπινο είδος που υπάρχει. Ωστόσο, το πραγματικό νόημα της λέξης «άνθρωπος» είναι «ένα ζώο που ανήκει στο γένος Homo» και παλιότερα υπήρχαν πολύ περισσότερα είδη του γένους αυτού εκτός από τον χόμο σάπιενς. Επιπλέον, όπως θα δούμε στο τελευταίο κεφάλαιο του βιβλίου, σε ένα μέλλον όχι και τόσο μακρινό είναι πιθανό να χρειαστεί και πάλι να ανταγωνιστούμε ανθρώπους που δεν θα είναι σάπιενς. Για λόγους σαφήνειας, θα χρησιμοποιώ συχνά τον όρο σάπιενςγια να αναφερθώ σε μέλη του είδους χόμο σάπιενς, ενώ με τον όρο άνθρωπος θα αναφέρομαι σε όλα τα υπάρχοντα μέλη του γένους Homo. Οι άνθρωποι εμφανίστηκαν για πρώτη φορά στην ανατολική Αφρική πριν από περίπου 2,5 εκατομμύρια χρόνια, μέσω της εξέλιξης ενός προγενέστερου είδους που λεγόταν Αυστραλοπίθηκος [Australopithecus], δηλαδή «Πίθηκος του νότου».
 

Η αλήθεια είναι ότι από δύο εκατομμύρια χρόνια πριν μέχρι και πριν από δέκα χιλιάδες χρόνια, ο κόσμος ήταν συγχρόνως το σπίτι πολλών ειδών ανθρώπου  

Πριν από περίπου δύο εκατομμύρια χρόνια, αυτοί οι αρχαίοι άντρες και γυναίκες άφησαν τον τόπο τους για να ταξιδέψουν και να αποικίσουν τεράστιες εκτάσεις της βόρειας Αφρικής, της Ευρώπης και της Ασίας. Καθώς η επιβίωση στα χιονισμένα δάση της βόρειας Ευρώπης απαιτούσε διαφορετικά χαρακτηριστικά από εκείνα που ήταν απαραίτητα για την επιβίωση στις ζεστές ζούγκλες της Ινδονησίας, οι ανθρώπινοι πληθυσμοί εξελίχθηκαν προς διαφορετικές κατευθύνσεις. Το αποτέλεσμα ήταν να προκύψουν αρκετά διαφορετικά είδη, στα οποία οι επιστήμονες δίνουν πομπώδη λατινικά ονόματα.

Οι άνθρωποι στην Ευρώπη και τη δυτική Ασία εξελίχθηκαν στο είδος χόμο νεαντερταλένσις [Homo neanderthalensis - άνθρωπος της κοιλάδας Νεάντερταλ], που κοινώς τους αποκαλούμε νεάντερταλ. Οι νεάντερταλ, πιο σωματώδεις και μυώδεις από τους σάπιενς, είχαν προσαρμοστεί καλά στο ψυχρό κλίμα της δυτικής Ευρασίας την εποχή των παγετώνων. Στις ανατολικές περιοχές της Ασίας κατοικούσε ο χόμο ερέκτους [Homo erectus], ο «όρθιος άνθρωπος», που έζησε εκεί για σχεδόν δύο εκατομμύρια χρόνια, γεγονός που τον καθιστά το μακροβιότερο ανθρώπινο είδος που έχει υπάρξει. Ακόμα κι εμείς είναι μάλλον απίθανο να σπάσουμε αυτό το ρεκόρ. Φαίνεται αμφίβολο αν ο χόμο σάπιενς θα υπάρχει σε μερικές χιλιάδες χρόνια, οπότε τα δύο εκατομμύρια είναι πραγματικά έξω από το βεληνεκές μας.

Στο νησί της Ιάβας στην Ινδονησία έζησε ο χόμο σολοένσις [Homo soloensis], ο «Άνθρωπος της κοιλάδας Σόλο», που ήταν προσαρμοσμένος για τη ζωή στους τροπικούς. Σε ένα άλλο νησί της Ινδονησίας –το μικρό νησί Φλόρες– κάποιοι αρχαϊκοί άνθρωποι πέρασαν μια διαδικασία νανισμού. Οι άνθρωποι έφτασαν για πρώτη φορά στο Φλόρες όταν η στάθμη της θάλασσας ήταν ιδιαίτερα χαμηλή και το νησί ήταν εύκολα προσβάσιμο από την ηπειρωτική χώρα. Όταν η στάθμη της θάλασσας ανέβηκε ξανά, κάποιοι άνθρωποι έμειναν παγιδευμένοι στο νησί, το οποίο ήταν φτωχό σε διατροφικούς πόρους. Οι μεγαλόσωμοι άνθρωποι που χρειάζονταν μεγάλες ποσότητες τροφής πέθαναν πρώτοι. Τα πιο μικρόσωμα άτομα κατάφεραν να επιβιώσουν. Έπειτα από πολλές γενιές, οι κάτοικοι του Φλόρες έγιναν νάνοι. Το μοναδικό αυτό είδος, γνωστό στους επιστήμονες με το όνομα χόμο φλορεσιένσις [Homo floresiensis], δεν ξεπερνούσε σε ύψος το ένα μέτρο και το βάρος του έφτανε μόλις τα 25 κιλά. Ωστόσο, ήταν σε θέση να κατασκευάζουν πέτρινα εργαλεία και κατάφερναν περιστασιακά να πιάνουν μέχρι και κάποιους από τους ελέφαντες που ζούσαν στο νησί – αν και, για να είμαστε ειλικρινείς, οι ελέφαντες ήταν κι εκείνοι νάνοι.

Το 2010, ένα ακόμα μέλος της οικογένειας διασώθηκε από τη λήθη, καθώς οι επιστήμονες που έκαναν ανασκαφές στο σπήλαιο Ντενίσοβα στη Σιβηρία ανακάλυψαν ένα απολιθωμένο οστό από δάχτυλο. Η γενετική ανάλυση έδειξε ότι το δάχτυλο ανήκε σε ένα άγνωστο μέχρι τότε είδος ανθρώπου, το οποίο ονομάστηκε Homo denisova. Ποιος ξέρει πόσοι ακόμα χαμένοι συγγενείς περιμένουν να ανακαλυφθούν σε άλλα σπήλαια, σε άλλα νησιά και σε άλλους τόπους. Ενώ οι άνθρωποι αυτοί εξελίσσονταν στην Ευρώπη και την Ασία, η εξέλιξη στην ανατολική Αφρική δεν είχε σταματήσει. Το λίκνο της ανθρωπότητας συνέχιζε να ανατρέφει πολλά νέα είδη, όπως ο Homo rudolfensis, ο «Άνθρωπος της λίμνης Ρούντολφ», ο Homo ergaster, ο «εργαζόμενος άνθρωπος», και τελικά το είδος μας, το οποίο με χαρακτηριστική έλλειψη μετριοφροσύνης έχουμε ονομάσει χόμο σάπιενς, ο «σοφός άνθρωπος». Κάποια από αυτά τα είδη ήταν μεγαλόσωμα, ενώ άλλα ήταν νάνοι. Κάποια ήταν τρομεροί κυνηγοί και άλλα πράοι χορτοφάγοι. Ορισμένα ζούσαν σε ένα και μόνο νησί, ενώ πολλά εξαπλώνονταν σε ολόκληρες ηπείρους. Αλλά όλα ανήκαν στο γένος Homo. Ήταν όλοι τους άνθρωποι.

Είναι συνηθισμένο σφάλμα να φανταζόμαστε όλα αυτά τα είδη παραταγμένα σε μια ευθεία γενεαλογική γραμμή, με τον εργκάστερ να γεννάει τον ερέκτους, τον ερέκτους να γεννάει τους νεάντερταλ και τους νεάντερταλ να εξελίσσονται σε εμάς. Αυτό το γραμμικό μοντέλο δίνει την εσφαλμένη εντύπωση ότι σε κάθε συγκεκριμένη στιγμή μόνο ένα είδος ανθρώπων κατοικούσε στη γη και ότι όλα τα προηγούμενα είδη ήταν απλώς προγενέστερες εκδοχές μας. Η αλήθεια είναι ότι από δύο εκατομμύρια χρόνια πριν μέχρι και πριν από δέκα χιλιάδες χρόνια, ο κόσμος ήταν συγχρόνως το σπίτι πολλών ειδών ανθρώπου. Και γιατί όχι; Σήμερα υπάρχουν πολλά είδη αλεπούς, αρκούδας και χοίρου. Πριν από εκατό χιλιετίες, τουλάχιστον έξι διαφορετικά είδη ανθρώπου βάδιζαν στη γη. Αυτό που είναι περίεργο είναι η σημερινή μας μοναδικότητα, και όχι η πολλαπλότητα των ειδών στο παρελθόν – και ίσως να είναι και εγκληματική.


Διαβάστε επίσης:
Πως θα ήταν το σώμα χωρίς τα λάθη της εξέλιξης;
VIDEO: Ο άνθρωπος σε 100 χρόνια
DOWNLOAD: Η καταγωγή των ειδών

εμφάνιση σχολίων