Ώρα να το Α' ΠΡΟΣΩΠΟ ξανασκεφτούμε

Α' ΠΡΟΣΩΠΟ Η ιστορία που αφηγούμαστε για την προέλευσή μας είναι λανθασμένη και διαιωνίζει την ιδέα της αναπόφευκτης κοινωνικής ανισότητας. Ο ανθρωπολόγος David Graeber και ο αρχαιολόγος David Wengrow αναρωτιούνται γιατί ο μύθος της «αγροτικής επανάστασης» παραμένει τόσο επίμονος και υποστηρίζουν ότι υπάρχουν πολλά περισσότερα που μπορούμε να μάθουμε από τους προγόνους μας.

«Οι σύγχρονοι συγγραφείς έχουν την τάση να χρησιμοποιούν την προϊστορία ως τον καμβά για την επίλυση των φιλοσοφικών προβλημάτων: είναι οι άνθρωποι θεμελιωδώς καλοί ή κακοί, συνεργάσιμοι ή ανταγωνιστικοί, ισότιμοι ή ιεραρχικοί; Ως αποτέλεσμα, τείνουν επίσης να γράφουν σαν όλες οι ανθρώπινες κοινωνίες να ήταν, για το 95% της ιστορίας του είδους μας, σχεδόν ίδιες μεταξύ τους. Αλλά ακόμη και τα 40.000 χρόνια είναι ένα πολύ, πολύ μεγάλο χρονικό διάστημα. Είναι πολύ πιθανό, και τα στοιχεία το επιβεβαιώνουν, οι ίδιοι εκείνοι πρωτοπόροι άνθρωποι που αποίκισαν μεγάλο μέρος του πλανήτη, να πειραματίστηκαν επίσης με μια τεράστια ποικιλία τρόπων κοινωνικής οργάνωσης.

Όπως συχνά επισήμαινε ο Claude Lévi-Strauss6, οι πρώιμοι Homo sapiens δεν ήταν σωματικά μόνο ίδιοι με τους σύγχρονους ανθρώπους, αλλά ήταν ίσοι με μας και σε διανοητικό επίπεδο. Στην πραγματικότητα, είναι πιθανό οι περισσότεροι να ήταν περισσότερο συνειδητοποιημένοι για τις κοινωνικές δυνατότητες από ό, τι οι άνθρωποι γενικά σήμερα, καθώς πήγαιναν μπρος και πίσω κάθε χρόνο ανάμεσα σε διαφορετικές μορφές οργάνωσης. Αντί να μένουν αδρανείς σε κάποιας μορφής αρχέγονη αθωότητα, περιμένοντας το τζίνι της ανισότητας με κάποιο τρόπο να απελευθερωθεί, οι προϊστορικοί πρόγονοί μας φαίνεται ότι άνοιγαν και έκλειναν το λυχνάρι με επιτυχία και σε τακτική βάση, εγκλείοντας την ανισότητα μέσα σε τελετουργικά δράματα αναπαράστασης, κατασκευάζοντας θεούς και βασίλεια όπως έκαναν και με τα μνημεία τους, αποσυναρμολογώντας τα στη συνέχεια με χαρά για ακόμα μια φορά.

Το πραγματικό ερώτημα δεν είναι «ποια είναι η προέλευση της κοινωνικής ανισότητας;», αλλά «πώς κολλήσαμε τόσο πολύ;»            

Σ’ αυτή την περίπτωση, το πραγματικό ερώτημα δεν είναι «ποια είναι η προέλευση της κοινωνικής ανισότητας;», αλλά, έχοντας ζήσει τόσο μεγάλο μέρος της ιστορίας μας πηγαίνοντας μπρος και πίσω μεταξύ διαφορετικών πολιτικών συστημάτων, «πώς κολλήσαμε τόσο πολύ;». Όλα αυτά απέχουν πολύ από την εικόνα των προϊστορικών κοινωνιών να παρασύρονται δήθεν στα τυφλά προς τις θεσμικές αλυσίδες που τις κρατούν δεμένες. Απέχουν επίσης από τις θλιβερές προφητείες των Fukuyama, Diamond, Morris και Scheidel, όπου οποιαδήποτε «περίπλοκη» μορφή κοινωνικής οργάνωσης σημαίνει απαραίτητα ότι οι μικροσκοπικές ελίτ θα παίρνουν το έλεγχο των βασικών πόρων και θα πατούν πάνω στις πλάτες όλων των υπόλοιπων. Οι περισσότερες κοινωνικές επιστήμες αντιμετωπίζουν αυτές τις δυσοίωνες προβλέψεις ως αυτονόητες αλήθειες. Αλλά στερούνται σαφώς της οποιασδήποτε βάσης. Επομένως, μπορούμε λογικά να αναρωτηθούμε, ποιες άλλες πολύτιμες αλήθειες μπορεί να μένουν θαμμένες στο σκονισμένο σωρό της ιστορίας;

Ο αριθμός είναι πραγματικά μεγάλος. Πίσω στη δεκαετία του ’70, ο λαμπρός αρχαιολόγος του Cambridge David Clarke προέβλεψε ότι, με τη σύγχρονη έρευνα, σχεδόν κάθε πτυχή του παλιού οικοδομήματος της ανθρώπινης εξέλιξης, «οι επεξηγήσεις για την ανάπτυξη του σύγχρονου ανθρώπου, την εξημέρωση των ζώων, τη μεταλλουργία, την αστικοποίηση και τον πολιτισμό – μπορεί να αναδύονται προοπτικά ως σημασιολογικές παγίδες και μεταφυσικοί αντικατοπτρισμοί». Φαίνεται ότι είχε δίκιο. Οι πληροφορίες συρρέουν τώρα από κάθε μεριά του πλανήτη, βασισμένες σε προσεκτική εμπειρική εργασία πεδίου, σε προηγμένες τεχνικές κλιματικής αναπαράστασης, στη χρονομετρική χρονολόγηση και στις επιστημονικές αναλύσεις οργανικών υπολειμμάτων.

Οι ερευνητές ρίχνουν νέο φως στην εξέτασητου εθνογραφικού και ιστορικού υλικού. Και σχεδόν όλη αυτή η νέα έρευνα έρχεται σε αντίθεση με την κοινή αφήγηση της παγκόσμιας ιστορίας. Ακόμη, οι πιο αξιοσημείωτες ανακαλύψεις παραμένουν περιορισμένες στο έργο κάποιων ειδικών, ή πρέπει κανείς να τις ψαρέψει διαβάζοντας πίσω από τις λέξεις των επιστημονικών δημοσιεύσεων. Ας ολοκληρώσουμε, λοιπόν, με μερικούς δικούς μας τίτλους: μόνο έναν μικρό αριθμό, για να δώσουμε μια αίσθηση του πώς μοιάζει η νέα παγκόσμια ιστορία που αναδύεται.

Η πρώτη βόμβα στη λίστα μας αφορά την προέλευση και την εξάπλωση της γεωργίας. Δεν υπάρχει πλέον καμία βάση για την άποψη ότι σηματοδότησε μια σημαντική μετάβαση στις ανθρώπινες κοινωνίες. Σε εκείνα τα μέρη του κόσμου όπου τα ζώα και τα φυτά εξημερώθηκαν για πρώτη φορά, στην πραγματικότητα δεν υπήρξε διακριτή «αλλαγή» από τον Παλαιολιθικό Τροφοσυλλέκτη στον Νεολιθικό Αγρότη. Η «μετάβαση» από τη διαβίωση με άγριους πόρους σε μια ζωή βασισμένη στην παραγωγή τροφίμων διήρκεσε γενικά τρεις χιλιάδες χρόνια. Ενώ η γεωργία επέτρεψε τη δυνατότητα για περισσότερο άνιση συγκέντρωση πλούτου, στις περισσότερες περιπτώσεις αυτό άρχισε να συμβαίνει χιλιετίες μετά την έναρξή της.

Στο μεταξύ, οι άνθρωποι σε περιοχές τόσο απομακρυσμένες μεταξύ τους όσο η Αμαζονία και η “Γόνιμη Ημισέληνος” της Μέσης Ανατολής, δοκίμαζαν την γεωργία να δουν αν τους κάνει, «έπαιζαν γεωργία» αν θέλετε, εναλλάσσοντας κάθε χρόνο μεταξύ τρόπων παραγωγής, ακριβώς όπως άλλαζαν εμπρός – πίσω τις κοινωνικές τους δομές. Επιπλέον, η «εξάπλωση της γεωργίας» σε δευτερεύουσες περιοχές όπως η Ευρώπη – που συχνά περιγράφεται με όρους υπεροψίας, ως η αρχή μιας αναπόφευκτης εξασθένησης του κυνηγιού και της τροφοσυλλογής – αποδεικνύεται ότι ήταν μια εξαιρετικά αδύναμη διαδικασία, η οποία κάποιες φορές απέτυχε, οδηγώντας σε δημογραφική κατάρρευση τους αγρότες και όχι τους τροφοσυλλέκτες.

Είναι σαφές ότι δεν έχει πλέον νόημα να χρησιμοποιούμε φράσεις όπως «αγροτική επανάσταση» όταν ασχολούμαστε με διαδικασίες τέτοιας υπερβολικής διάρκειας και πολυπλοκότητας. Δεδομένου ότι δεν υπήρξε ποτέ μια κατάσταση που να μοιάζει με τον Κήπο την Εδέμ, από την οποία οι πρώτοι αγρότες θα μπορούσαν να κάνουν τα πρώτα τους βήματα στο δρόμο προς την ανισότητα, είναι ακόμη λιγότερο λογικό να μιλάμε για τη γεωργία ως το ορόσημο της προέλευσης της τάξης ή της ατομικής ιδιοκτησίας.

Αν μη τι άλλο, είναι μεταξύ αυτών των πληθυσμών – των «Μεσολιθικών» λαών – οι οποίοι αρνήθηκαν να καλλιεργήσουν κατά τους σταδιακά θερμότερους αιώνες στις αρχές του Ολόκαινου, που βρίσκουμε ότι η κοινωνική διαστρωμάτωση γίνεται πιο εδραιωμένη – τουλάχιστον στο βαθμό που μπορούμε να βασιστούμε στους πολυτελείς τάφους, τους επεκτατικούς πολέμους και τα μνημειακά κτίρια. Σε ορισμένες περιπτώσεις, όπως είναι η Μέση Ανατολή, οι πρώτοι αγρότες φαίνεται να έχουν συνειδητά αναπτύξει εναλλακτικές μορφές κοινότητας που να ταιριάζουν με τον πιο επίπονο τρόπο ζωής τους. Αυτές οι Νεολιθικές κοινωνίες φαίνονται εντυπωσιακά ισότιμες σε σύγκριση με τους γείτονες κυνηγούς-τροφοσυλλέκτες, με μια δραματική αύξηση στην οικονομική και κοινωνική σημασία των γυναικών, που αντικατοπτρίζεται καθαρά στην τέχνη και την τελετουργική ζωή τους (δείτε εδώ τα γυναικεία ειδώλια στην Ιεριχώ ή στο Çatalhöyük σε αντίθεση με την υπερ-αρσενική γλυπτική του Göbekli Tepe).

Άλλη μία βόμβα: ο «πολιτισμός» δεν έρχεται ως πακέτο. Οι πρώτες πόλεις του κόσμου δεν εμφανίστηκαν σε μεμονωμένες τοποθεσίες, μαζί με συστήματα κεντρικής κυβέρνησης και γραφειοκρατικού ελέγχου. Στην Κίνα για παράδειγμα, γνωρίζουμε τώρα ότι μέχρι το 2500 π.Χ., υπήρχαν οικισμοί έκτασης 3000 στρεμμάτων ή μεγαλύτερων, στις χαμηλότερες περιοχές του Κίτρινου Ποταμού πάνω από χίλια χρόνια πριν από την ίδρυση της πρώτης βασιλικής δυναστείας (Shang). Στην άλλη πλευρά του Ειρηνικού, έχουν ανακαλυφθεί τελετουργικά κέντρα εντυπωσιακού μεγέθους στην κοιλάδα του Rio Supe του Περού, της ίδιας περίπου χρονικής περιόδου, ιδίως στον αρχαιολογικό χώρο του Caral: αινιγματικά υπολείμματα από σκαμμένες πλατείες και μνημειακές πλατφόρμες, που χρονολογούνται τέσσερεις χιλιετίες νωρίτερα από την Αυτοκρατορία των Ίνκας.

Τέτοιες πρόσφατες ανακαλύψεις δείχνουν πόσο λίγα είναι αυτά που είναι ακόμη πραγματικά γνωστά για τη διασπορά, τη κατανομή και την προέλευση των πρώτων πόλεων, και ακριβώς πόσο μεγαλύτερες σε ηλικία είναι αυτές οι πόλεις σε σχέση με τα συστήματα της απολυταρχικής κυβέρνησης και της γραφειοκρατικής διοίκησης, που κάποτε θεωρούνταν απαραίτητα για την ίδρυση τους. Και στα πιο αναγνωρισμένα κέντρα της αστικοποίησης – τη Μεσοποταμία, την Κοιλάδα του Ινδού, τη Λεκάνη του Μεξικού – υπάρχουν αυξανόμενες ενδείξεις ότι οι πρώτες πόλεις οργανώθηκαν συνειδητά στις γραμμές της ισότητας, με τα δημοτικά συμβούλια να διατηρούν σημαντική αυτονομία από την κεντρική κυβέρνηση. Στις δύο πρώτες περιπτώσεις, πόλεις με σύνθετες αστικές υποδομές άνθισαν για πάνω από μισή χιλιετία χωρίς ίχνος βασιλικών τάφων ή μνημείων, χωρίς μόνιμους στρατούς ή άλλα μέσα καταναγκασμού μεγάλης κλίμακας, και χωρίς καμία ένδειξη άμεσου γραφειοκρατικού ελέγχου στις ζωές των περισσότερων πολιτών.

Η πιο οδυνηρή απώλεια ανθρώπινων ελευθεριών ξεκινάει στη μικρή κλίμακα -στο επίπεδο των σχέσεων μεταξύ των φύλων, των ηλικιακών ομάδων- στο είδος των σχέσεων που περιέχουν ταυτόχρονα τη μεγαλύτερη οικειότητα      

Σε αντίθεση με τον Jared Diamond, δεν υπάρχει απολύτως καμία ένδειξη ότι οι κάθετες δομές εξουσίας είναι απαραίτητη συνέπεια της οργάνωσης μεγάλης κλίμακας. Ό,τι και να υποστηρίζει ο Walter Scheidel, το ότι οι άρχουσες τάξεις, όταν θεμελιωθούν, δεν μπορούν να πέσουν παρά μόνο με μια μεγάλη γενική καταστροφή, απλά δεν είναι αληθές. Για να πάρουμε μόνο ένα καλά τεκμηριωμένο παράδειγμα: περίπου το 200 μ.Χ., η πόλη Teotihuacan στην Κοιλάδα του Μεξικού, με πληθυσμό 120.000 (ένας από τους μεγαλύτερους στον κόσμο εκείνη την εποχή), φαίνεται να υπέστη έναν βαθύ μετασχηματισμό, γυρίζοντας την πλάτη στους πυραμιδικούς ναούς και τις ανθρωποθυσίες και ανοικοδομώντας τον εαυτό της ως μια τεράστια συλλογή από άνετες επαύλεις, όλες σχεδόν στο ίδιο ακριβώς μέγεθος. Έμεινε έτσι για περίπου 400 χρόνια. Ακόμη και στην εποχή του Cortés, το Κεντρικό Μεξικό ήταν ακόμα το εκείνο το μέρος όπου υπήρχαν πόλεις όπως η Tlaxcala, που διευθύνονταν από ένα εκλεγμένο συμβούλιο των οποίων τα μέλη περιοδικά μαστίγωναν οι ψηφοφόροι τους για να τους υπενθυμίζουν ποιος ήταν τελικά επικεφαλής.

Τα κομμάτια είναι όλα εκεί για τη δημιουργία μιας εντελώς διαφορετικής παγκόσμιας ιστορίας. Σε γενικές γραμμές, είμαστε απλώς τυφλωμένοι από τις προκαταλήψεις μας για να μπορέσουμε να δούμε τις επιπτώσεις. Για παράδειγμα, σχεδόν όλοι σήμερα επιμένουν ότι η συμμετοχική δημοκρατία ή η κοινωνική ισότητα μπορούν να δουλέψουν σε μια μικρή κοινότητα ή ομάδα ακτιβιστών, αλλά δεν μπορούν ποτέ να «ανέβουν σε κλίμακα μεγέθους»7 και να λειτουργήσουν σε μια πόλη, μια περιοχή ή ένα έθνος-κράτος. Όμως, τα στοιχεία που έχουμε μπροστά μας, αν επιλέξουμε να τα δούμε, υποδηλώνουν το αντίθετο. Ισότιμες πόλεις ή και περιφερειακές ομοσπονδίες είναι ιστορικά κάτι το μάλλον συνηθισμένο. Οι ισότιμες οικογένειες και τα ισότιμα νοικοκυριά δεν είναι. Μόλις βγει η ιστορική ετυμηγορία, θα δούμε ότι η πιο οδυνηρή απώλεια ανθρώπινων ελευθεριών ξεκινάει στη μικρή κλίμακα – στο επίπεδο των σχέσεων μεταξύ των φύλων, των ηλικιακών ομάδων, και της οικιακής καταναγκαστικής εργασίας – στο είδος των σχέσεων που περιέχουν ταυτόχρονα τη μεγαλύτερη οικειότητα και τις βαθύτερες μορφές δομικής βίας.

Αν θέλουμε πραγματικά να κατανοήσουμε το πώς για πρώτη φορά έγινε αποδεκτό για ορισμένους να μετατρέπουν τον πλούτο σε εξουσία, και για άλλους να καταλήγουν να ακούνε να τους λένε ότι οι ανάγκες τους και οι ζωές τους δεν έχουν καμιά σημασία, είναι εδώ που θα πρέπει να κοιτάξουμε. Και εδώ, προβλέπουμε, θα πρέπει να πραγματοποιηθεί το πιο δύσκολο έργο για τη δημιουργία μιας ελεύθερης κοινωνίας.»

 
Απόσπασμα από το Αλλάζοντας την πορεία της ανθρώπινης ιστορίας


Διαβάστε επίσης: 
David Graeber: Μετά την πανδημία, μην πέσουμε ξανά για ύπνο
David Graeber: Γιατί ο καπιταλισμός παράγει άχρηστες δουλειές
Τα χρέη των ανθρώπων
 

εμφάνιση σχολίων